Vesting aanleg: 1593

De schans werd aangelegd op de Oude Dollarddijk van 1545, oorspronkelijk in de vorm van een vierhoek ter plaatje waar de Westerwoldse Aa oorspronkelijk tussen kaden vrij daarmee afstroomde. Later wordt de Aa door een sluis op de ontmoeting
van de Buitenkampent(dijk) en de Hamdijk afgesloten, waardoor de lengte van de zeewering ingekort werd. Een bij uitstek strategisch punt, waarvan men de historische situatie moet kennen, om te begrijpen hoe thans de Oude Schans geheel geïsoleerd, zonder functie midden in het land ligt.
Op 6 april 1593 werd de Bellingwolder of Oude Schans aangelegd door Graaf Willem Lodewijk als bedreiging van de pas over Bourtange. Door de inpolderingen van de Dollard verloor de Schans na 1613 zijn waarde als verdedigingswerk van de toegang tussen Dolaard en de Venen en werd de Nieuweschans in 1629 gesticht. De schans werd geslecht in de jaren 1815 tot 1819.

Ontwikkeling

Aangelegd als een onregelmatige vierhoek met vier hoekbastions, bebouwd met enige geprefabriceerde hutten (zie gravure Schans Zwartedijk 1675) groeit de Schans in de loop verjaren uit tot een dorpje met vaste bebouwing. De schans wordt aan de terzijde versterkt met een buitengracht en omwalling.
Naderhand worden in 1613 verbeteringen voorgesteld door Johan van Valkenburg (Rijksarchief Groningen, Reg. Feith 1613 no. 14).

Uit de tekening van E. Roelants uit 1635 ziet men hoe oorspronkelijk de Schans aan het open water van de Dollard lag. Op deze tekening valt reeds duidelijk een vaste bebouwing te onderscheiden. Van links naar rechts: een dubbel woonhuis, een boemelen, een kerkgebouw met dakruiter uit 1626, omringd door lage woningen met pannendaken. Verder schepen in de haven, een hekwerk dwars over de wal en enig geboomte.

Minuutplan plm. 1830

Over een nauwkeurige stedebouwkundige plattegrond met straten en bebouwing beschikken we pas sedert de instelling van het kadaster. Het minuutplan van +1830 geeft een duidelijk beeld van de tot dan gegroeide toestand. Het dorp vormt een vrij kompakte bebouwing in de vorm van een rechthoek van plusminus 130 x 180 m. De uit het oosten binnenkomende Voorstraat mondt uit in een zich naar het westen verbredend pleintje (lengte plusminus 70 m, breedte l5 tot 25 m), om via een snellere straat (10 m) uit te lopen op een loodrecht daarop staande smalle straat langs de kerk, de Molenweg.
De totale bebouwing bestaat uit plusminus 50 gebouwen, grotendeels woningen, sommige met kleine schuren, een drietal boerderijen, een garnizoenskerk met later daaraan vastgebouwd de pastorie.

Huidige bebouwing

De huidige bebouwing bestaat uit eenvoudige lage woonhuizen met pannen- daken, veelal van een typisch noordelijk karakter. De nokken der pannendaken staan voor het grootste deel loodrecht op de Voorstraat, evenals die van de veel jongere bebouwing aan de Molenweg.
Langs de Achterweg en de 2* Kwartierstraat lopen de nokken vrijwel alle evenwijdig aan de straat.
Met het wegbreken der hoekbebouwingen bij de kruising Molenweg-Poortweg-Voorstraat is de oorspronkelijke westafsluiting van de kern verloren gegaan.
Alleen het woonhuis uit 1890 zorgt nog voor een gedeeltelijke afsluiting van de doorkijk van de Voorstraat. Het totale beeld mist duidelijk een boombeplanting.
De toegangsweg uit het oosten loopt langs de voormalige buitengracht via een brug naar het voormalige buitenwerk (gedeeltelijk in de verkaveling van 1830 nog aanwezig).
Omstreeks de eeuwwisseling is de Voorstraat via het voormalige buitenwerk rechtstreeks verbonden met de straatweg uit het oosten naar Bellingwolde.

Kerkbouw in 1626

Als in 1626 tot de bouw van een garnizoenskerk wordt besloten (door de Staten Generaal?) is de schans reeds uitgebreid tot een goed verdedigbare fortificatie met grachten en wallen. De A stroomt dan nog wel door de vesting, zodat de kerk met zijn korte zuidelijke gevel dicht bij de sluis moet hebben gelegen.
Uit het plan van 1672 blijkt dat de rivierloop inmiddels verlegd is en wel buiten langs de vestinggracht. De weleens geuite veronderstelling dat de kerk op een deel van de gedempte A zou staan is derhalve onjuist. De kerk werd, zoals in vele soortelijke situaties, vlak bij de haven gesitueerd. Op de tekening van E. Roelants uit 1635 is dat duidelijk te zien, al belemmert de hoge aarden vestingwal het zicht op de voorgrond. In afwijking tot de oude traditie waarbij de kerken altijd georiënteerd zijn (d.w.z.
dat het koor naar het oosten, de hoofdentree naar het westen ligt) paste men zich hier eenvoudig aan bij het ter plaatse beschikbare grondstuk. En zo ligt de kerk met de lengte-as in noord-zuid richting.
Op de tekening van 1635 is ook reeds het torentje, in de vorm van een dakruiter aangegeven, echter op het midden van de hooggerekte nok van het kerkdak.
Terwijl de korte zuidgevel als een loos oprijzende topgevel is uitgevoerd, overeenkomstig de architectuuropvatting van die tijd.
De kerk zal een langgerekt bouwlichaam geweest zijn met schilddak en 2 op- gaande topgevels.
De oorspronkelijke noordgevel gaat schuil onder het dak van de later aanzei bouwde pastorie.

Bovenstaande tekst is afkomstig uit "Restauratie kerk en pastorie te Oude Schans 1974-1975"

Van Hanna Groen ontvingen we bovenstaand gedicht afkomstig uit een oud album van haar oma:

"Heb weer een knipsel gevonden in een oude album van Oma. Haar tekst bij het knipsel luidt: Mooi gedichtje van mijn nichtje Pietertje Doornkamp Potter. Het knipsel is van 1972, ik weet niet in welke krant dit heeft gestaan. Misschien iets voor jullie site?"

M.vr. gr. Hanna Groen

Kijk ook eens op:

www.bezoekoudeschans.nl